Uz dozvolu autorke, književnice Maje Herman Sekulić, u celosti prenosimo reportažu iz lista “Politika” od 14. jula o izložbi posvećenoj jugoslovenskoj arhitekturi, koja je priređena u njujorškom Muzeju moderne umetnosti.
U čuvenom Muzeju moderne umetnosti u Njujorku (MoMA) održava se od danas do 13. januara iduće godine impozantna izložba jugoslovenske arhitekture pod intrigantnim naslovom “Prema konkretnoj (betonskoj) utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948–1980”. Naslov je duhovito dvosmislen, jer “concrete” na engleskom znači i beton i konkretan, a ostvariti i konkretnu i betonsku utopiju nije mala stvar.
U opisu izložbe se kaže da je ovaj impresivni arhitektonski opus izazvao “međunarodnu pažnju za 45 godina postojanja Jugoslavije”, mada je ta zemlja nešto duže postojala, ali tačno je da je ova arhitektura proizvod posleratne, socijalističke Jugoslavije, one između prekida sa Staljinom do smrti Tita, te zemlje koje više nema. A arhtektura je, kao što se vidi na ovoj izložbi, bila presudna u ostvarenju vizije nove države.
Izložbu “Arhitektura u Jugoslaviji 1948–1980” (koja se, moram da primetim, valjda zbog političke korektnosti ni u jednom trenutku ne naziva “jugoslovenskom” arhitekturom, mada je kao takva bila poznata u svetu) organizovali su: glavni kustos za arhitekuturu i dizajn Filipa Džonsona Martino Stirli, vanredni profesor na Univerzitetu “Florida Atlanik” Vladimir Kulić i asistent na Odeljenju za arhitekuru i dizajn “Mome” Ana Kac.
Izložba se isto tako reklamira kao prva, mada to ona, istini za volju, baš sasvim nije jer joj je prethodila mnogo manja po obimu, ali relevantna jer je prva i jer je ušla u arhive Univerziteta “Kolumbija”, “Izložba jugoslovenske arhitekture 1974–1984”, čiji je kustos bio arhitekta Miloš Sekulić i koja je održana u tadašnjem Jugoslovenskom kulturnom centru u januaru 1985.
Na ovoj monumentalnoj izložbi u “Momi”, koja je zauzela velike prostorije na trećem spratu, prikazano je 400 radova koji pokazuju širok dijapazon talenta i multikulturalne uticaje bogate balkanske tradicije, ali i novih ideja o izgradnji poletnog, energičnog društva koje je bilo bazirano na visokim idealima antifašizma, bratstva i jedinstva i samoupravljanja. Ove ideje su se u arhitekturi i spomenicima, kao i u svakodnevnom životu, često ostvarivale na briljantan način, dosezale svetski vrh, ali su se potom, nažalost, pokazale kao utopija iz naslova same izložbe.
Posebna pažnja, čak i posebne prostorije, posvećene su najvećim imenima jugoslovenske arhitekture, kao sto su: Bogdan Bogdanović, Vjenceslav Rihter, Juraj Najdhart, Svetlana Radević, Edvard Ravnikar i Milica Šterić, a odmah pri ulasku dočekuju nas bliski nam i prijateljski modeli Avalskog tornja Uglješe Bogunovića i Slobodana Janjića i Muzeja savremene umetnosti na Ušću Ivana Antića i Ivanke Raspopović. Izložba je propraćena izvrsnim video-instalacijama Mire Turajlić, za ovu priliku poručenim fotografijama Valentina Jecka i originalnim umetničkim radovima Jasmine Cibic i Davida Maljkovića.
Postavka je podeljena na četiri dela. Prvi je “Modernizacija”, koja prikazuje upotrebu betonskih konstrukcija od 1950-ih. Ona govori o procesu urbanizacije i izgradnji, pre svega Novog Beograda kao najambicioznijeg urbanog projekta u Evropi posle rata, u rangu sa Brazilijom u Brazilu i Čandigarom u Indiji. Zatim slede “Globalne mreže”, otvaranje ka svetu u vreme postkolonijalnog Pokreta nesvrstanih (Rihter je taj koji je svojim paviljonom “Jugoslavija” na Svetskoj izložbi u Briselu 1958. napravio prodor jugoslovenske arhitekture u svet), kao i obnova Skoplja posle katastrofalnog zemljotresa 1963. uz učešće međunarodne zajednice na čelu sa čuvenim japanskim arhitektom Kenzom Tangeom. Tu je i projekat arhitekte Zorana Bojovića u Lagosu o kojem je teoretisao Rem Kolhas.
Treći je “Svakodnevni život”, gde nas čekaju poznati predmeti kao što su “Iskrini” telefoni ili “Rex” stolice, koji se i danas viđaju u nekim enterijerima, ili “K67” crveni kiosk Saše Mehtiga, koji je za tu priliku donesen u Njujork, što samo u nama može da izazove nostalgiju. Četvrti deo su “Identiteti”, koji jasno govore o tome kako je socijalistička modernizacija bila ipak rafinirana kroz lokalne boje i identitete i kako je Juraj Najdhart, bivši saradnik Le Korbizjea, razvio specifični bosanski modernizam zasnovan na otomanskoj tradiciji ili kako je Bogdan Bogdanović, najvažniji predstavnik memorijalne arhitekture, uspevao da dâ lokalni identitet svojim apstraktnim konceptima u Jasenovcu, Vukovaru, Mostaru.
Ovaj verovatno najznačajniji svetski događaj XXI veka za kulturu bivše Jugoslavije, ova izložba njene arhitekture, izaziva s pravom divljenje sveta, oduševljenje blaziranog Njujorka, interes mladih studenata arhitekture i umetnosti koji sada hrle u “Momu” da je otkriju. Ali u nama, u meni koja sam rođena i odrasla sa tom arhitekturom koja je bila samosvojna a svetska, sa duhom tih monumentalnih spomenika koji su sada zamenjeni kičerajskim delcima, ona izaziva neizbežno i snažno osećanje nostalgije za uzletom i kapacitetom tog talenta, ali i depresiju što je to svetsko priznanje stiglo postmortem za viziju zemlje koje više nema.
Tekst: Maja Herman Sekulić
Foto: Valentin Jeck
Video: MoMA
